Yaddaş Biologiyası: Beynimiz məlumatları necə kodlayır və əldə edir
Yaddaş insan biologiyasının mürəkkəb və maraqlı tərəfidir və beynimizin məlumatı necə kodlaşdırdığını və əldə etdiyini başa düşmək müxtəlif prosesləri və strukturları araşdırmağı əhatə edir.
Yaddaş prosesini geniş şəkildə üç əsas mərhələyə bölmək olar: kodlaşdırma, saxlama və axtarış.
Kodlaşdırma:
Kodlaşdırma, sensor girişin beyində saxlanıla bilən formaya çevrilməsinin ilkin prosesinə aiddir. Bu mərhələ məlumatın beynin anlaya biləcəyi və istifadə edə biləcəyi sinir koduna çevrilməsini nəzərdə tutur. Müxtəlif növ yaddaşlar müxtəlif yollarla kodlana bilər:
Həssas Yaddaş: Hisslərdən gələn məlumatlar qısa müddət ərzində hiss yaddaşında saxlanılır. Məsələn, vizual məlumat simvolik yaddaşda, eşitmə məlumatı isə əks-sədalı yaddaşda saxlanılır.
Qısamüddətli Yaddaş (STM): Məlumat vacib və ya aktual hesab edilərsə, o, sensor yaddaşdan qısamüddətli yaddaşa ötürülə bilər. STM məhdud imkanlara və müddətə malikdir, lakin zehni hesablamalar və ya aşağıdakı istiqamətlər kimi dərhal emal tələb edən tapşırıqlar üçün çox vacibdir.
Uzunmüddətli yaddaş (LTM): Əgər məlumat dəfələrlə məşq edilərsə və vacib hesab edilərsə, uzunmüddətli yaddaşa ötürülə bilər. Uzunmüddətli yaddaş geniş tutuma malikdir və məlumatı uzun müddət, potensial olaraq ömür boyu saxlaya bilir.
Yaddaş:
Məlumat kodlaşdırıldıqdan sonra gələcək axtarış üçün saxlanmalıdır. Xatirələrin saxlanması sinir əlaqələrinin gücü və strukturunda dəyişiklikləri əhatə edir. Uzunmüddətli yaddaşın müxtəlif növləri var:
Açıq (Deklarativ) Yaddaş: Şüurlu yaddaşı əhatə edir və daha sonra semantik yaddaşa (faktlar və ümumi biliklər) və epizodik yaddaşa (şəxsi təcrübələr) bölünə bilər.
Gizli (qeyri-deklarativ) Yaddaş: Davranışa təsir edən, lakin şüurlu olaraq xatırlanmayan şüursuz yaddaşı əhatə edir. Buraya prosedur yaddaş (bacarıqlar və vərdişlər), klassik kondisioner və hazırlıq daxildir.
Axtarış:
Axtarış saxlanan məlumatlara lazım olduqda daxil olmaq prosesidir. Uğurlu axtarış kodlaşdırma zamanı yaradılmış sinir nümunələrinin yenidən aktivləşdirilməsini nəzərdə tutur. Axtarış prosesinə müxtəlif amillər, o cümlədən məlumatın öyrənildiyi kontekst və yaddaş izinin gücü təsir edə bilər.
Sinir mexanizmləri:
Yaddaşın sinir əsası müxtəlif beyin bölgələri arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəni əhatə edir. Medial temporal lobda yerləşən hipokampus yeni xatirələrin formalaşması və qısa müddətli xatirələrin uzunmüddətli yaddaşlarda konsolidasiyası üçün çox vacibdir. Prefrontal korteks operativ yaddaş və icra funksiyalarında iştirak edir, amigdala isə yaddaşın emosional aspektlərində rol oynayır.
Sinaptik plastiklik:
Yaddaşın formalaşması sinaptik plastisiya ilə, sinapsların (neyronlar arasındakı əlaqə) gücünü dəyişmək qabiliyyəti ilə sıx bağlıdır. Uzunmüddətli potensiasiya (LTP) və uzunmüddətli depressiya (LTD) müvafiq olaraq sinaptik əlaqələrin güclənməsinə və ya zəifləməsinə kömək edən proseslərdir.
Yaddaşın biologiyasını başa düşmək təhsil, koqnitiv inkişaf və yaddaşla əlaqəli pozğunluqların müalicəsi üçün təsir göstərir. Davam edən tədqiqatlar yaddaş proseslərinin incəliklərini və onların əsas sinir mexanizmlərini açmaqda davam edir.
