Bu, hava şəraiti və maye dinamikasından bioloji sistemlərə və maliyyə bazarlarına qədər geniş sistem diapazonunda baş verən valehedici bir hadisədir.
Özündə xaos müəyyən qeyri-xətti dinamik sistemlərdə ilkin şərtlərə həddindən artıq həssaslıqdan yaranır. Bu həssaslıq o deməkdir ki, başlanğıc şərtlərindəki kiçik dəyişikliklər belə zamanla çox fərqli nəticələrə səbəb ola bilər. Bu xüsusiyyət tez-tez “kəpənək effekti” adlanır, burada bir yerdə kəpənəyin qanadlarının çırpılması nəzəri olaraq başqa bir yerdə qasırğanın meydana gəlməsinə səbəb olan hadisələr zəncirinə səbəb ola bilər.
Xaos bir neçə əsas xüsusiyyətlə xarakterizə olunur. Birincisi, xaotik sistemlər aperiodik, nizamsız davranış nümayiş etdirirlər ki, bu da sabit modelə və ya dövrəyə daxil olmur. Bunun əvəzinə, onlar ilkin şərtlərə yüksək həssaslıq göstərən təsadüfi görünən vəziyyətlər ardıcıllığını nümayiş etdirirlər.
İkincisi, xaotik sistemlər deterministikdir, yəni onların gələcək davranışı tamamilə onların cari vəziyyəti və dinamikasını idarə edən əsas riyazi tənliklər ilə müəyyən edilir. Bununla belə, bu determinizm proqnozlaşdırıla bilənliyi nəzərdə tutmur, çünki ilkin şərtlərə həddindən artıq həssaslıq onların uzunmüddətli davranışlarını dəqiq proqnozlaşdırmağı praktiki olaraq qeyri-mümkün edir.
Üçüncüsü, xaotik sistemlər adətən “qəribə cəlbedicilər” kimi tanınan bir xüsusiyyətə malikdirlər. Bunlar sistemin trayektoriyalarının ilkin şərtlərdən həssas asılılıq nümayiş etdirərkən cazibə etməyə meylli olduğu sistemin vəziyyət məkanında mürəkkəb, özünü təkrarlayan nümunələrdir. Qəribə cəlbedicilər xaotik sistemlərə fərqli fraktal quruluşlarını verir.
Xaosun təsadüfilikdən fərqli olduğunu qeyd etmək vacibdir. Xaotik sistemlər təsadüfi görünsə də, onların davranışı tamamilə əsas deterministik qaydalarla müəyyən edilir. Təsadüfilik isə hər hansı əsas qaydaların və ya nümunələrin olmamasını nəzərdə tutur.
Görünən gözlənilməz təbiətinə baxmayaraq, xaos nəzəriyyəsi praktik tətbiqlərə malikdir. O, mayelərin davranışı, əhali dinamikası, neyron şəbəkələri və hətta birja bazarı kimi müxtəlif hadisələri başa düşmək və modelləşdirmək üçün istifadə edilmişdir. Xaos nəzəriyyəsinin fizika, biologiya, iqtisadiyyat və meteorologiya da daxil olmaqla digər elm sahələri ilə də əlaqələri var.
Xülasə, xaos mürəkkəb sistemlərdə deterministik qaydalardan yaranan təsadüfi və gözlənilməz görünən davranışa aiddir. İlkin şərtlərdən həssas asılılıq, aperiodik davranış və qəribə cəlbedicilərin olması ilə xarakterizə olunur. Xaos bizim intuisiyamıza və uzunmüddətli nəticələri proqnozlaşdırmaq qabiliyyətimizə meydan oxusa da, mürəkkəb sistemlərin dinamikasını başa düşmək və öyrənmək üçün dəyərli çərçivə olduğunu sübut etdi.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti