Elm beynin müxtəlif aspektlərini və onun funksiyalarını başa düşməkdə xeyli irəliləyiş əldə etsə də, şüurun təbiəti hələ də anlaşılmaz olaraq qalır. Elmin hələ tam izah etmədiyi şüurun bəzi əsas cəhətləri bunlardır:
Subyektiv təcrübə: Şüur əsasən birinci şəxsin subyektiv təcrübəsidir. Hər bir fərdin dünyaya özünəməxsus və şəxsi baxışı var və elm beyindəki fiziki proseslərin bu subyektiv dərketmə təcrübəsini necə doğurduğunu izah etmək üçün mübarizə aparır.
Qualia: Qualia, qırmızı görmək və ya ağrı hiss etmək kimi şüurlu təcrübənin xam, keyfiyyətli aspektlərinə istinad edir. Elm adamları görmə və ya ağrı qavrayışı ilə əlaqəli sinir proseslərini anlaya bilsələr də, bu subyektiv təcrübələrin təbiəti, niyə belə hiss etdikləri və fiziki proseslərdən necə yarandıqları hələ də həll edilməmiş suallar olaraq qalır.
Şüurun Çətin Problemi: Filosof Devid Çalmers beyindəki fiziki proseslərin ümumiyyətlə subyektiv şüurlu təcrübələrə səbəb nə üçün və necə olduğunu izah etmək probleminə istinad edən “ağır şüur problemi” ideyasını populyarlaşdırdı. Bu, təkcə beynin məlumatı necə emal etdiyini anlamaq deyil, həm də bu təcrübələrə sahib olmağın niyə bir şey olduğunu anlamaqdır.
Şüurun Birliyi: Şüur özünü vahid və əlaqəli bir bütöv kimi təqdim edir və bizə müxtəlif sensor girişləri, düşüncələri və duyğuları vahid təcrübə axınına inteqrasiya etməyə imkan verir. Bununla belə, elm, mürəkkəb və paylanmış neyron şəbəkələrinə baxmayaraq, beynin bu birliyə necə nail olduğunu hələ tam başa düşə bilməyib.
Azad İradə: Azad iradənin olub-olmaması məsələsi şüurla dərindən bağlıdır. Neyroelm qərar qəbul etmənin sinir əsaslarını başa düşməkdə irəliləyişlər əldə etsə də, seçimlərimizin sırf beyindəki fiziki proseslərlə müəyyən edilib-edilmədiyi, yoxsa həqiqi iradə üçün yerin olub-olmadığı aydın deyil.
Şüurun ortaya çıxması: Şüurun sinir proseslərinin qarşılıqlı təsirindən yaranan fövqəladə bir hadisə olduğu düşünülür, lakin bu meydana çıxmanın necə baş verdiyinin dəqiq mexanizmləri hələ də tam başa düşülməmişdir.
Kvant Şüuru: Bəzi nəzəriyyələr şüurun beyindəki kvant prosesləri ilə əlaqəsi ola biləcəyini təklif edir. Bu fikir mübahisəli və spekulyativ olaraq qalmasına baxmayaraq, şüurun hərtərəfli izahı üçün davam edən axtarışları vurğulayır.
Təbiət və tərbiyənin qarşılıqlı təsiri: Genetika, ətraf mühit faktorları və şəxsi təcrübələrin şüura necə təsir etdiyini və fərdi subyektiv təcrübələri necə formalaşdırdığını başa düşmək mürəkkəb bir problemdir.
Şüurun mənşəyi və təkamülü: Şüurun təkamül mənşəyi, o cümlədən onun müəyyən orqanizmlərdə nə vaxt və niyə təkamül etməsi müzakirə və araşdırma mövzusu olaraq qalır.
Subyektivlik və Obyektivlik: Şüur elmi tədqiqat üçün unikal problem yaradır, çünki o, həm subyektiv təcrübələri, həm də obyektiv müşahidələri əhatə edir. Şüurun subyektiv və obyektiv aspektləri arasındakı uçurumu aradan qaldırmaq tədqiqatçılar üçün davamlı problemdir.
Bu çətinliklərə baxmayaraq, şüurun öyrənilməsi canlı bir sahədir və elm adamları onun sirlərini açmaqda irəliləyiş əldə etməyə davam edirlər. Şüuru anlamaq üçün axtarış fəlsəfəni, nevrologiyanı, psixologiyanı və hətta fizikanı birləşdirən fənlərarası səyləri əhatə edir. Beyin və texnologiya haqqında anlayışımız yaxşılaşdıqca, çox güman ki, gələcəkdə şüurun sirrini daha dərindən başa düşəcəyik.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
