Freyd öz əsərində nevrotiklərin qoyduğu obsesif qadağalardan, bugünkü dinlərin əsasını təşkil etdiyini iddia etdiyi totem və tabu anlayışlarından ətraflı bəhs edir, ibtidai cəmiyyətlərin inanclarının mənşəyini psixoanalizin köməyi ilə dəstəkləməyə çalışır.
Tabu sözü iki əks istiqamətə bölünür. Bir tərəfdən mübarək; Digər tərəfdən, qeyri-adi, təhlükə, qadağan, çirkli deməkdir. Başqa sözlə, tabu ümumiyyətlə “uzaq dur” və “müqəddəslərə ehtiram” mənasını da verə bilər. Ehtimal ki, əvvəlcə tabular pozulduqda daxili mexanizmin işə düşməsi gözlənilirdi. Tanrı və cin ideyası ortaya çıxanda Tanrıdan avtomatik mexanizmlə cəzalandırması gözlənilirdi. İctimailəşmənin təsiri ilə cəmiyyətlər Tanrının vəzifəsini öz üzərinə götürdülər.
Tabuların həyata keçirilməsi və müqəddəsin qorunması üçün müxtəlif tədbirlər görülüb və bu tədbirlər çox vaxt kifayət qədər primitiv ola bilər. Tabular pozulduqda bəzi rituallarla tabu lənətindən qurtulmağa çalışılır. Freydə görə, tabulara qarşı bu sərt münasibətin əsasını insanın tabu obyektinə, vəziyyətinə və ya hərəkətinə ikrah hissi yox, bu qadağaya olan həvəs təşkil edir. Bu səbəbdən qaydalar aydındır və sanksiyalar sərtdir. Kitabdan bir parça işi görəcək. “Bunlar tövbə, bağışlanma diləmək, özünü doğrultmaq, təmizlənmək əməlləridir. Bu kompulsiv hərəkətlərdən ən çox yayılmışı su ilə yuyulmaqdır (yuma obsesyonu). Bəzi tabu qadağaları da bu yolla qaldırıla bilər, yəni bu tabuların pozulması belə mərasimlə düzəldilə bilər və su ilə qüsl ən çox seçilən üsuldur. Belə ki, bu insanlar tabu qadağalarına qarşı birmənalı mövqe nümayiş etdirirlər: onlar şüursuz olaraq bu qaydaları dinləməkdən başqa heç nə istəmirlər, həm də bunu etməkdən qorxurlar. Qorxurlar; çünki dinləmək istəməsələr də qorxu həzzdən güclüdür. Ancaq nevrozda olduğu kimi bu istək fərdlər üçün qaydalara zidd olaraq qalır. Deməli, tabunun əsası, güclü şüursuz meylin tələb etdiyi qadağan edilmiş bir hərəkətdir”.
Totem isə cəmiyyətləri qoruyan və nəsildən-nəslə ötürülən şeylərə aiddir. Başlanğıcda bəzi insanlara heyvan adları verilirdi. Bu vəziyyət nəsildən-nəslə ötürülür. İbtidai dillərin qeyri-müəyyənliyinə görə sonrakı nəsillər bu adları həmin heyvandan gəldiyinin sübutu kimi qəbul etmişlər. Deməli, totemizm yanlış anlaşılmaya əsaslanan əcdadlara ibadət formasıdır.
“Biz öyrəndik ki, totemizm Avstraliya, Amerika və Afrikanın bəzi ibtidai xalqları arasında dini əvəz edən və ictimai təşkilatlanmanın əsasını təşkil edən bir sistemdir. Totemlə fərd arasındakı bu bağ hər iki tərəf üçün faydalıdır; Totem insanı qoruyur, insan isə totem heyvandırsa öldürməməklə, bitkidirsə kəsməməklə, toplamamaqla müxtəlif yollarla ona hörmət edir. ”
Totem atanın əvəzlənməsinin ilk formasıdır, tanrı isə atanın insan formasını bərpa etdiyi sonrakı formasıdır. Bu dini formalaşmaların kökündə duran ata həsrətindən əsrlər boyu ata ilə, bəlkə də heyvanla münasibətdə ciddi dəyişikliklər baş verdikdən sonra belə bir ixtira etmək mümkün olmuşdur.
Freyd öz əsərində çox məşhur Edip kompleksinin yerdəyişmə müdafiə mexanizmi ilə totemizmdən necə alına biləcəyini də müzakirə edir. Freyd iddia edir ki, böyük heyvanların fobiyası hallarının böyük əksəriyyətində, əgər uşaq oğlan idisə, qorxu ilk növbədə ataya yönəldilmişdir və heyvana köçürülmüşdür. O, atasını anasının zərifliyinə rəqib görür, qaranlıq intuisiyalarda cücərmiş cinsi istəklərini ona yönəldirdi. Bu vəziyyəti iki şəkildə görmək olar. Birincisi, totem heyvanı ilə tam eyniləşdirmə, ikincisi isə totem heyvanına qarşı ikitərəfli emosional münasibətdir. Bu ambivalent emosional münasibət həm atalara, həm də atanın əvəzedicisi olan totem heyvanına aiddir.
Totemin mənbəyi yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Freydə görə az-çox təxmin edilir. Tabunun mənbəyi bilinə bilməz, çünki tabular şüursuzluqla bağlıdır və bu prosesləri təsvir etmək demək olar ki, mümkün deyil. Kitab mənim üçün bir qədər mürəkkəb olsa da, marağı olan və bu sahədən olan hər kəsə müraciət etmək gücündədir. Qeyd etməyə bilmərəm ki, elə cümlələr var ki, onları vaxtaşırı düşünməliyəm, hətta yenidən oxumalıyam.
Freyd psixologiyanın atasıdır. Onun qoyduğu bünövrələr bu gün addım atdığımız zəminin ən mühüm tikinti bloklarıdır. Psixoanalitik Nəzəriyyənin əsaslarının və Freydin sosial normalara, dinə, nevrozlara və vəsvəsələrə aid etdiyi qüdrətlərin mənbəyinin dərindən müzakirə edildiyi və çoxlu nümunələrlə dəstəklənən möhtəşəm bir əsərdir.
Həlimə Əliyeva
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
