Qərar vermə proseslərimiz koqnitiv, emosional, sosial və situasiya amillərinin birləşməsindən təsirlənir. Ağlımızın necə seçildiyinə işıq salan bəzi əsas anlayışlar və nəzəriyyələr bunlardır:
İkili Proses Nəzəriyyəsi: Bu nəzəriyyə bizim qərar qəbul etməyimizin iki koqnitiv sistem tərəfindən idarə olunduğunu göstərir: intuitiv, avtomatik və emosional sistem (Sistem 1) və rasional, düşünülmüş və analitik sistem (Sistem 2). Sistem 1 sürətli və zəhmət çəkmədən işləyir, sürətli mühakimə yürütmək üçün evristikaya (zehni qısa yollara) arxalanır. Sistem 2 isə daha şüurlu düşüncəni əhatə edir və mürəkkəb və səylə qərar qəbul etmək üçün istifadə olunur.
Perspektiv nəzəriyyəsi: Daniel Kahneman və Amos Tversky tərəfindən təklif olunan bu nəzəriyyə insanların potensial qazanc və itkiləri necə qiymətləndirdiyini izah edir. Bu, insanların potensial qazanclarla qarşılaşdıqda riskdən çəkinməyə və potensial itkilərlə qarşılaşdıqda risk axtarmağa meylli olduğunu göstərir. Bu, rasional qərar qəbul etməkdən yayınmalara səbəb ola bilər, çünki insanlar gözlənilən faydalılıq nəzəriyyəsinə zidd olsa belə, qəbul edilən itkilərdən qaçmaq üçün çox vaxt seçim edirlər.
Koqnitiv qərəzlər: Bunlar mühakimələrdə normadan və ya rasionallıqdan yayınmanın sistematik nümunələridir. Koqnitiv qərəzlər, məlumat qavrayışımızı təhrif edərək qərar vermədə səhvlərə səbəb ola bilər. Nümunələr arasında təsdiqləmə qərəzliyi (mövcud inancları təsdiq edən məlumatın üstünlük təşkil etməsi), əlçatanlığın evristikası (asanlıqla əldə edilən məlumatlara əsaslanaraq) və lövbərin əsas istiqaməti (qarşılaşılan ilk məlumat parçasından təsirlənmə) daxildir.
Emosional Təsirlər: Duyğular qərar qəbul etmədə mühüm rol oynayır. Somatik marker fərziyyəsi emosiyaların seçimlərimizə rəhbərlik edən emosional siqnallar verməklə qərarlar qəbul etməmizə kömək etdiyini göstərir. Qorxu, sevinc və ikrah kimi duyğular bizim seçimlərimizə və müxtəlif variantları qiymətləndirməmizə təsir edə bilər.
Qərarın Çərçivəsi: Qərarın təqdim edilmə və ya çərçivəyə salınma tərzi seçimlərimizə böyük təsir göstərə bilər. Seçimlər qazanc baxımından çərçivəyə qoyulduqda insanlar riskdən çəkinməyə, seçimlər isə itkilərə əsaslandıqda risk axtarmağa meyllidirlər. Bu çərçivə effekti göstərir ki, eyni qərar necə təqdim olunduğundan asılı olaraq fərqli nəticələr verə bilər.
Sosial təsirlər: Həmyaşıdların təzyiqi, sosial normalar və uyğunluq kimi sosial amillər qərar qəbul etmə prosesinə təsir göstərə bilər. İnsanlar tez-tez sosial qruplarına uyğunlaşmaq və ya sosial rədd edilməmək üçün seçimlər edirlər.
Qərar iflici: Seçimlərin çoxluğu bəzən qərar iflicinə səbəb ola bilər, burada fərdlər çox sayda seçim səbəbiylə qərar verməkdə çətinlik çəkirlər. Bu fenomeni hər bir variantı qiymətləndirmək üçün tələb olunan koqnitiv səy və “yanlış” seçim etmək qorxusu ilə əlaqələndirmək olar.
Peşmanlıq Nəzəriyyəsi: Bu nəzəriyyə insanların öz qərarlarının nəticələri ilə bağlı necə hiss edəcəklərini təxmin etmələrini və bu gözlənilən hisslərdən seçimlərini istiqamətləndirmək üçün istifadə etmələrini təklif edir. İnsanlar tez-tez peşmanlığa səbəb ola biləcək vəziyyətlərdən qaçmağa çalışırlar.
Qərar Qəbuletmə Neyrologiyası: Neyroelmdəki irəliləyişlər tədqiqatçılara sinir səviyyəsində qərar qəbul etməyi öyrənməyə imkan verdi. fMRI kimi beyin görüntüləmə üsulları, rasional qərar qəbul etmək üçün prefrontal korteks və emosional emal üçün amigdala kimi qərar vermənin müxtəlif aspektlərində iştirak edən beyin bölgələrini aşkar etdi.
Bu anlayışların başa düşülməsi fərdlərə daha çox məlumatlı qərarlar qəbul etməyə kömək edə bilər və həmçinin davranış iqtisadiyyatı, marketinq və ictimai siyasət kimi sahələrə təsir göstərə bilər ki, burada qərar qəbuletmə psixologiyasından əldə edilən anlayışlar insan davranışına təsir etmək və istiqamətləndirmək üçün tətbiq oluna bilər.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
