Psixologiyada Təbiətə qarşı Tərbiyə müzakirəsi insan davranışının və inkişafının formalaşmasında genetik faktorların (təbiət) və ətraf mühit amillərinin (tərbiyə) nisbi təsiri ətrafında cərəyan edən uzunmüddətli və mürəkkəb müzakirədir.
Bu mübahisə psixologiyanın müxtəlif sahələrində, o cümlədən inkişaf psixologiyası, şəxsiyyət psixologiyası və davranış genetikası üzrə mərkəzi mövzu olmuşdur. Bu mübahisənin əsas aspektlərinə ümumi baxış:
Təbiət (irsi faktorlar):
Müzakirənin “təbiət” tərəfi fərdin xüsusiyyətlərini, qabiliyyətlərini və davranışlarını müəyyən etməkdə genetika və irsiyyətin rolunu vurğulayır.
Tərəfdarlar iddia edirlər ki, insan inkişafının bir çox aspektləri, məsələn, fiziki xüsusiyyətlər, intellekt və müəyyən şəxsiyyət xüsusiyyətləri bizim genetik quruluşumuzdan çox təsirlənir.
Genetik faktorların fərdi fərqlərə nə dərəcədə töhfə verdiyini araşdıran irsiyyətin öyrənilməsi çox vaxt təbiət perspektivi ilə əlaqələndirilir.
Tərbiyə (Ekoloji Faktorlar):
Müzakirənin “tərbiyə” tərəfi ətraf mühit amillərinin, o cümlədən tərbiyə, mədəniyyət, təhsil və həyat təcrübələrinin insan inkişafına təsirini vurğulayır.
Tərəfdarlar iddia edirlər ki, insanların davranışı və şəxsiyyəti ilk növbədə ətraf mühitlə, xüsusən də erkən inkişaf zamanı formalaşır.
Valideynlik tərzləri, həmyaşıdlarla qarşılıqlı əlaqə, sosial-iqtisadi vəziyyət və mədəni normalar kimi ətraf mühitin təsirləri fərdin xüsusiyyətlərini və davranışını müəyyən etməkdə həlledici rol oynayır.
Qeyd etmək vacibdir ki, müasir psixologiya ümumiyyətlə həm təbiətin, həm də tərbiyənin qarşılıqlı əlaqədə olduğunu və fərdin inkişafına töhfə verdiyini qəbul edir. Bu sahədə tədqiqatçılar tez-tez genetik və ətraf mühit faktorlarının bir-biri ilə əlaqəli olduğunu və kompleks şəkildə qarşılıqlı təsir göstərə biləcəyini başa düşərək, daha çox interaktiv yanaşma nümayiş etdirirlər.
Müzakirədə əsas məqamlar:
İrsiyyət: Tədqiqatçılar müxtəlif əlamətlərin irsiyyətini qiymətləndirmək üçün əkiz və övladlığa götürmə tədqiqatlarından istifadə edirlər. Bu tədqiqatlar genetik faktorların müəyyən bir xüsusiyyət və ya xüsusiyyətdəki fərdi fərqlərə nə dərəcədə töhfə verdiyini qiymətləndirməyə kömək edir.
Kritik dövrlər: Bəzi xüsusiyyətlər və qabiliyyətlər xüsusi inkişaf mərhələlərində müzakirənin bir tərəfindən daha çox təsirlənə bilər. Məsələn, erkən uşaqlıqda dilin mənimsənilməsi ətraf mühit faktorlarından çox təsirlənir, genetik faktor isə insanın həyatı boyu intellektdə daha mühüm rol oynayır.
Epigenetika: Epigenetika ətraf mühit faktorlarının gen ifadəsinə və deməli, fərdin inkişafına necə təsir göstərə biləcəyini araşdırır. Bu, “təbiətə qarşı tərbiyə” mübahisəsinin bir vaxtlar göründüyü qədər sadə olmadığını göstərir.
Fərdi fərqlər: Bütün xüsusiyyətlər təbiətdən və tərbiyədən eyni dərəcədə təsirlənmir. Bəzi əlamətlər daha güclü genetik əsasa malik ola bilər, digərləri isə ətraf mühitin təsirlərinə daha həssas ola bilər.
Xülasə, psixologiyada təbiətə qarşı tərbiyə mübahisəsi insan davranışının və inkişafının mənşəyi ilə bağlı əsas sualdır. Tarixən ya/yaxud mübahisə kimi formalaşsa da, müasir anlayış həm genetik, həm də ətraf mühit faktorlarının fərdin xüsusiyyətlərini və davranışlarını formalaşdırmaq üçün qarşılıqlı əlaqədə olduğunu qəbul edir. Bu nüanslı perspektiv insan inkişafının və davranışının mürəkkəbliyini vurğulayır.
