Bu fenomen beynin strukturunun və funksiyasının müəyyən bir yaşdan sonra nisbətən sabit olduğuna dair uzun müddətdir mövcud olan inamı rədd edir.
Neyroplastikliyin iki əsas növü var:
Struktur Plastiklik: Bu, beynin strukturunda yeni neyronların böyüməsi (neyrogenez) və ya neyronlar arasında sinaptik əlaqələrin əmələ gəlməsi və kəsilməsi (sinaptik plastiklik) kimi fiziki dəyişiklikləri əhatə edir. Struktur plastiklik beynin neyron şəbəkələrini yenidən quraraq və ya yenidən təşkil etməklə uyğunlaşmağa imkan verir.
Neyrogenez: Uşaqlıqdan sonra beynin yeni neyronların istehsalını dayandırdığına dair əvvəlki inancın əksinə olaraq, son araşdırmalar göstərir ki, yetkin neyrojenez beynin müəyyən bölgələrində, məsələn, hipokampusda baş verir. Bu yeni neyronlar mövcud sinir dövrələrinə inteqrasiya edə, öyrənmə və yaddaşda rol oynaya bilər.
Sinaptik plastiklik: Bu, öyrənmə və təcrübəyə cavab olaraq neyronlar arasında sinaptik əlaqələrin güclənməsinə və ya zəifləməsinə aiddir. Uzunmüddətli potensiasiya (LTP) və uzunmüddətli depressiya (LTD) sinaptik plastisiya ilə əlaqəli iki prosesdir. Onlar öyrənmə və yaddaşın əsasını təşkil edən neyronlar arasında ünsiyyətin səmərəliliyində dəyişiklikləri əhatə edir.
Funksional plastiklik: Bu tip plastiklik, zədələnməyə və ya duyğu girişindəki dəyişikliklərə cavab olaraq müxtəlif sahələr üzrə funksiyaları yenidən paylayan beyni əhatə edir. Məsələn, beynin bir sahəsi zədələnirsə, başqa bir bölgə itirilmiş funksiyanı öz üzərinə götürərək kompensasiya edə bilər. Funksional plastisiya tez-tez beyin zədəsi və ya vuruşun reabilitasiyası zamanı müşahidə olunur.
Neyroplastiklik həyat boyu baş verir, lakin uşaqlıq və yeniyetməlik kimi inkişafın kritik dövrlərində xüsusilə nəzərə çarpır. Bununla belə, yetkinlik dövründə də beyin funksiyasının əsas aspekti olaraq qalır. Neyroplastikliyin dərəcəsinə müxtəlif amillər, o cümlədən genetika, yaş, təcrübələrin təbiəti və intensivliyi təsir göstərir.
Neyroplastikliyin tətbiqi və gücləndirilməsinin bəzi yollarına aşağıdakılar daxildir:
Öyrənmə və Təhsil: Yeni bacarıq və ya dil əldə etmək kimi yeni öyrənmə təcrübələri ilə məşğul olmaq sinaptik plastisiyanı stimullaşdıra və yeni sinir əlaqələrinin inkişafına kömək edə bilər.
Fiziki məşq: Müntəzəm fiziki fəaliyyətin neyronların böyüməsini və sağ qalmasını dəstəkləyən bir zülal olan beyindən əldə edilən neyrotrofik faktorun (BDNF) istehsalını artırmaqla nevroplastikliyi artırdığı göstərilmişdir.
Zehni stimullaşdırma: Bulmacalar, oyunlar və problem həll etmə tapşırıqları kimi fəaliyyətlər beyni çətinləşdirir və yeni sinir əlaqələrinin formalaşmasını təşviq edir.
Reabilitasiya: Beyin zədələri və ya vuruşlarından sonra reabilitasiya proqramları xəstələrə itirilmiş funksiyaları bərpa etmək və ya beyin strukturunda dəyişikliklərə uyğunlaşmaq üçün neyrooplastiklikdən istifadə edə bilər.
Ətraf Mühitin Zənginləşdirilməsi: Kəşfiyyat və sosial qarşılıqlı əlaqə imkanları olan stimullaşdırıcı mühitlərdə yaşamaq neyrooplastikliyi təşviq edə bilər.
Neyroplastikliyin başa düşülməsi nevrologiya, təhsil və reabilitasiya kimi sahələr üçün əhəmiyyətli təsirlərə malikdir, çünki bu, beynin həyat boyu müxtəlif çətinliklər və şərtlərə uyğunlaşmaq və bərpa etmək potensialına malik olduğunu göstərir. Tədqiqatçılar beynin bütün potensialını və tətbiqlərini üzə çıxarmaq üçün beyin funksiyasının bu maraqlı aspektini öyrənməyə davam edirlər.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
