Bu dövr ağıl, elmə diqqət, fərdiyyətçilik və ənənəvi hakimiyyətə skeptisizm ilə xarakterizə olunurdu. Maarifçilik mütəfəkkirləri dövrün hökm sürən dini, siyasi və sosial dogmalarına meydan oxuyaraq, cəmiyyəti başa düşmək və təkmilləşdirmək üçün ağıl və empirik sübutları tətbiq etməyə çalışırdılar.
Maarifçilik dövründə rasional düşüncədə bəzi əsas zəfərlər bunlardır:
Elmi İnqilab: Fizika, astronomiya, kimya və biologiyada əsaslı irəliləyişləri görən 16-cı və 17-ci əsrlərin Elmi İnqilabına əsaslanan Maarifçilik. Kopernik, Qalileo, Kepler və Nyuton kimi mütəfəkkirlər müşahidə, təcrübə və riyazi prinsiplərə əsaslanan təbii dünya haqqında yeni anlayışın əsasını qoydular.
Empirizm və Rasionalizm: Maarifçilik filosofları empirizmi, biliyin hiss təcrübəsi və müşahidədən əldə edildiyi fikrini vurğuladılar. Rasionalizm isə bilik axtarışında ağıl və məntiqin vacibliyini vurğulayırdı. Empirizmi müdafiə edən Con Lokk və rasionalizm tərəfdarı olan Rene Dekart kimi mütəfəkkirlər müasir epistemologiyanın inkişafına öz töhfələrini vermişlər.
Fəlsəfi Hərəkatlar: Maarifçilik mütəfəkkirləri ənənəvi hakimiyyət və dogmanı şübhə altına alırdılar. Volter, Monteskye və Didro kimi filosofların əsərləri dini dözümlülük, hakimiyyət bölgüsü və fərdi hüquqların əhəmiyyəti kimi fikirlərin populyarlaşmasına kömək etdi. Maarifçilər sonrakı siyasi inqilabları formalaşdıracaq demokratik idealların əsasını qoydular.
Siyasi Düşüncə: Maarifçilik ideyaları siyasi düşüncəyə və idarəçiliyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Con Lokkun təbii hüquqlar və sosial müqavilə ilə bağlı nəzəriyyələri demokratik prinsiplərin və razılıq əsasında hökumət anlayışının formalaşmasında mühüm rol oynadı. Monteskyenin “Qanunların ruhu” əsəri müasir konstitusiya demokratik dövlətlərin formalaşmasına təsir edərək, hakimiyyət bölgüsü ideyasını irəli sürdü.
Ensiklopediyalar və Biliyin Yayılması: Didro və D’Alemberin “Ensiklopediya”sı bilikləri sistemli və əlçatan bir şəkildə toplamaq və yaymaq məqsədi daşıyan monumental layihə idi. Bu əsər digər ədəbi və fəlsəfi salonlarla birlikdə maarifçilik ideyalarının yayılmasına kömək etdi və intellektual mübadilə mədəniyyətini inkişaf etdirdi.
Fikir və İfadə Azadlığı: Maarifçilik düşüncə və ifadə azadlığını müdafiə edirdi. Görkəmli Maarifçilik xadimi Volter, söz azadlığını məşhur şəkildə müdafiə edərək, “Mən sizin dediklərinizlə razı deyiləm, ancaq bunu söyləmək hüququnuzu ölümünə müdafiə edəcəm” demişdi.
Mədəni Tərəqqi: Maarifçilik dövrü ədəbiyyat, incəsənət və musiqidə irəliləyişlərin şahidi oldu. Ağıl və fərdiyyətçiliyə vurğu, Motsart, Voltaire və Russeau kimi şəxsiyyətlərin öz sahələrinə əhəmiyyətli töhfələr verməsi ilə incəsənət və elmlərin çiçəklənməsinə töhfə verdi.
Bütövlükdə, Maarifçilik dövrü rasional düşüncənin təntənəsini qeyd etdi, dövrün hökm sürən normalarına meydan oxudu və sonrakı intellektual və mədəni inkişafların əsasını qoydu. Ağıl, fərdi hüquqlar və elmi araşdırma prinsipləri müasir düşüncə və cəmiyyəti formalaşdırmaqda davam edir.
