İllər ərzində çoxsaylı kəşflər beynin necə işlədiyinə, onun mürəkkəbliyinə, insan davranışına və idrakına təsirinə işıq salıb. Neyrologiyada ən maraqlı və diqqətəlayiq kəşflərdən bəziləri bunlardır:
Neyroplastiklik: Bir təməlqoyma, insanın həyatı boyu beynin dəyişmə və uyğunlaşma qabiliyyətinə aid olan neyrooplastiklik anlayışıdır. Əvvəllər beynin statik bir orqan olduğuna inanılırdı, lakin araşdırmalar göstərdi ki, o, özünü yenidən təşkil edə, yeni əlaqələr qura və hətta yeni neyronlar yarada bilər. Bu kəşf beyin zədələrindən sonra öyrənmə, yaddaş və reabilitasiya üçün mühüm təsirlərə malikdir.
Güzgü neyronları: Güzgü neyronları beyindəki ixtisaslaşmış hüceyrələrdir ki, onlar təkcə bir şəxs bir hərəkəti yerinə yetirdikdə deyil, həm də başqasının eyni hərəkəti yerinə yetirdiyini müşahidə etdikdə atəş açır. Bu kəşf beynin sosial idrak və təqliddə rol oynayan başqalarının hərəkətlərini və niyyətlərini anlamaq və empatiya qurmaq mexanizminə malik olduğunu göstərir.
Beyin plastikliyi və bacarıqların mənimsənilməsi: Tədqiqatlar fərdlər yeni bacarıqlar öyrənəndə beynin struktur dəyişikliklərinə məruz qaldığını ortaya qoydu. Məsələn, musiqiçilər üzərində aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, musiqiçilərdə hərəkət koordinasiyası və eşitmə prosesində iştirak edən beyin bölgələri qeyri-musiqiçilərlə müqayisədə daha çox inkişaf etmişdir. Bu tapıntı beynin müxtəlif fəaliyyətlərin və təcrübələrin tələblərinə əsaslanaraq özünü uyğunlaşdırmaq və yenidən qurmaq qabiliyyətini vurğulayır.
Duyğuların sinir əsasları: Neyrologiya emosiyaların altında yatan sinir mexanizmləri haqqında anlayışlar təmin etmişdir. Tədqiqatlar qorxu, xoşbəxtlik və kədər kimi duyğularla əlaqəli xüsusi beyin bölgələrini və dövrələrini müəyyən etdi. Məsələn, beynin dərinliklərində olan kiçik bir quruluş olan amigdala qorxu və emosional stimulların işlənməsi ilə əlaqədardır.
Beyin-kompüter interfeysləri (BCIs): Elm adamları beyin və xarici cihazlar arasında birbaşa əlaqə yollarını quran BCI-lərin inkişafında əhəmiyyətli irəliləyiş əldə etdilər. BCI-lər iflic və ya ağır motor qüsurları olan şəxslərə robot əzalarını idarə etmək və ya yalnız düşüncə vasitəsilə ünsiyyət qurmaq imkanı verməkdə vəd göstərdi. Bu texnologiya əlilliyi olan insanların həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün potensiala malikdir.
Konnektomika: Konnektomika fərdi neyronlar və onların əlaqələri səviyyəsində beynin əlaqəsini öyrənir. Təsvir üsulları və hesablama metodlarında irəliləyişlər tədqiqatçılara beynin mürəkkəb şəbəkələrinin xəritəsini çəkməyə imkan verdi. Bu tədqiqat sahəsi sinir dövrələrinin mürəkkəb koqnitiv proseslərə necə səbəb olduğunu və əlaqənin pozulmasının nevroloji və psixiatrik pozğunluqlara necə kömək edə biləcəyini anlamaq məqsədi daşıyır.
Beyin görüntüləmə üsulları: Funksional maqnit rezonans görüntüləmə (fMRI) və elektroensefaloqrafiya (EEG) kimi qeyri-invaziv beyin görüntüləmə üsullarının inkişafı nevrologiyada inqilab etdi. Bu üsullar tədqiqatçılara real vaxt rejimində beyin fəaliyyətini öyrənməyə və müxtəlif tapşırıqlar və idrak prosesləri zamanı müxtəlif beyin bölgələrinin necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu araşdırmaq imkanı verir.
Şüurun sinir korrelyasiyaları: Şüurun sinir əsasını anlamaq nevrologiyada mərkəzi sual olmuşdur. Dəqiq mexanizmlər hələ də anlaşılmaz olsa da, beyin görüntüləməsindən istifadə edilən tədqiqatlar beyin şəbəkələrini və oyaqlıq, yuxu və anesteziya kimi müxtəlif şüur halları ilə əlaqəli fəaliyyət nümunələrini müəyyən etməyə başlamışdır.
Bu kəşflər nevrologiyada maraqlı tapıntıların yalnız bir hissəsini təşkil edir. Texnologiya irəliləməyə davam etdikcə və anlayışımız dərinləşdikcə, çox güman ki, daha çox irəliləyişlər baş verəcək, nəticədə insan beyninin daha çox sirri açılacaq və özümüzü mürəkkəb varlıqlar kimi dərk etməyimizi gücləndirəcək.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
