Bu, ilk növbədə sənaye prosesləri, daşınma və qalıq yanacaqların yandırılması kimi insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan havada zərərli maddələrin mövcudluğuna aiddir. Bu çirkləndiricilər həm ətraf mühitə, həm də insan sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər və adi gözlə görünmədikləri üçün çox vaxt diqqətdən kənarda qalır.
Havanın çirklənməsinin əsas komponentlərinə aşağıdakılar daxildir:
Hissəcikli Maddə (PM): Bunlar havada asılı olan kiçik hissəciklərdir və ölçülərinə görə təsnif edilə bilər – PM10 (10 mikrometr və ya daha kiçik) və PM2.5 (2,5 mikrometr və ya daha kiçik). PM ağciyərlərə dərindən nüfuz edə və hətta qan dövranına daxil ola bilər ki, bu da tənəffüs və ürək-damar problemlərinə səbəb olur.
Azot dioksidi (NO2): Bu qaz, xüsusilə nəqliyyat vasitələrində və sənaye obyektlərində yanma prosesləri nəticəsində əmələ gəlir. NO2-yə uzun müddət məruz qalma ağciyərləri qıcıqlandıra və tənəffüs yoluxucu infeksiyalara qarşı müqaviməti azalda bilər.
Ozon (O3): Stratosferdəki ozon bizi günəşin ultrabənövşəyi şüalarından qorusa da, yer səviyyəsindəki ozon zərərli ola bilər. Bu, tənəffüs problemlərinə səbəb ola bilər, ağciyər funksiyasını azalda bilər və astma kimi əvvəlcədən mövcud olan vəziyyəti ağırlaşdıra bilər.
Kükürd dioksidi (SO2): Bu qaz əsasən kömür və neft kimi tərkibində kükürd olan qalıq yanacaqların yandırılması nəticəsində əmələ gəlir. SO2-yə qısa müddətli məruz qalma tənəffüs sisteminə zərər verə bilər və mövcud tənəffüs xəstəliklərini ağırlaşdıra bilər.
Karbonmonoksit (CO): Bu rəngsiz və qoxusuz qaz, qalıq yanacaqların natamam yanması nəticəsində əmələ gəlir. Yüksək CO səviyyəsi ölümcül ola bilər, çünki bu, bədənin oksigeni daşımaq qabiliyyətinə mane olur.
Uçucu üzvi birləşmələr (VOCs): Bunlar havaya buxarlana bilən üzvi kimyəvi maddələr qrupudur. Bəzi VOC-lər yer səviyyəsində ozonun əmələ gəlməsinə kömək edir və sağlamlığa mənfi təsir göstərə bilər.
Havanın çirklənməsinin sağlamlığa təsirləri müxtəlifdir və qısamüddətli qıcıqlanmadan uzunmüddətli və həyat üçün təhlükə yaradan şərtlərə qədər dəyişə bilər. Ümumi sağlamlıq təsirlərinə aşağıdakılar daxildir:
Tənəffüs Problemləri: Astma, bronxit və digər tənəffüs yolları xəstəlikləri havanın çirklənməsinə məruz qaldıqda kəskinləşə və ya səbəb ola bilər.
Ürək-damar problemləri: Uzun müddət havanın çirklənməsinə məruz qalma infarkt, insult və digər ürək-damar xəstəlikləri riskinin artması ilə əlaqələndirilir.
Xərçəng: Benzol və formaldehid kimi bəzi hava çirkləndiriciləri məlum kanserogenlərdir.
İnkişaf problemləri: Havanın çirklənməsinə məruz qalan uşaqlarda ağciyər inkişafının geriliyi və digər inkişaf problemləri ola bilər.
Psixi Sağlamlığa Təsirlər: İnkişaf etməkdə olan tədqiqatlar havanın çirklənməsi ilə psixi sağlamlıq problemləri, o cümlədən depressiya və idrak qabiliyyətinin azalması arasında əlaqə olduğunu göstərir.
Atmosferin çirklənməsinə qarşı mübarizə tənzimləyici tədbirlərin, texnoloji irəliləyişlərin və emissiyaların azaldılması üçün fərdi səylərin birləşməsini tələb edir. Bura daha təmiz enerji mənbələrinə keçid, ictimai nəqliyyatın təkmilləşdirilməsi və sənayelər üçün daha sərt emissiya standartlarının tətbiqi daxildir. İctimai maarifləndirmə və təbliğat həm də havanın keyfiyyətinə və insan sağlamlığına üstünlük verən siyasətlərin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır.
