Alimlər və tədqiqatçılar bu sahədə əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə etməyə davam etdikcə, ortaya çıxan əsas etik dilemmalardan bəziləri aşağıdakılardır:
Dizayner Babies: Genetik mühəndisliyin ən mübahisəli mövzularından biri “dizayner körpələr” anlayışıdır. Bu, müəyyən arzu olunan xüsusiyyətləri artırmaq və ya arzuolunmazları aradan qaldırmaq üçün embrionların genetik quruluşunun dəyişdirilməsini əhatə edir. Bu, potensial olaraq genetik xəstəliklərin kökünün kəsilməsinə səbəb ola bilsə də, eyni zamanda “mükəmməllik” axtarışı və genetik üstünlüklərə əsaslanan cəmiyyətdə ayrı-seçkilik yaratmaq potensialı ilə bağlı suallar doğurur.
Bərabərsizlik və Giriş: Genetik mühəndislik texnologiyaları irəlilədikcə, bu texnologiyaların yalnız varlılar və ya imtiyazlı şəxslər üçün əlçatan olması, mövcud sosial bərabərsizlikləri gücləndirmək riski var. Genetik təkmilləşdirmələrə və müalicələrə giriş imkanı olanlar və bacarmayanlar arasında ayrı-seçkilik və ədalətsizliyə səbəb ola bilər.
Gözlənilməyən Nəticələr: Genetik mühəndislik müdaxilələri fərdlər, populyasiyalar və ekosistemlər üzərində gözlənilməz və gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər. Xüsusi genlərin dəyişdirilməsi gözlənilməz sağlamlıq problemlərinə və ya ekoloji balanssızlıqlara səbəb ola bilər ki, bu da geri dönməz nəticələrə səbəb ola bilər.
Yevgenika: Yevgenik məqsədlər üçün genetik mühəndisliyin sui-istifadəsi əhəmiyyətli bir etik narahatlıqdır. Yevgenika müəyyən xüsusiyyətləri yaxşılaşdırmaq üçün əhalinin genetik quruluşuna nəzarət etməyi əhatə edir ki, bu da tarixən məcburi sterilizasiyalara və ayrı-seçkilik siyasətlərinə səbəb olur. Genetik mühəndislik nizamlanmasa və diqqətlə izlənilməsə, təsadüfən yevgenikanı canlandıra bilər.
Razılıq və Muxtariyyət: Embrionların genetik mühəndisliyi məlumatlı razılıq və fərdi muxtariyyət haqqında suallar doğurur. Genetik dəyişikliklərin doğumdan əvvəl edildiyi hallarda, təsirə məruz qalan şəxsin bu məsələdə heç bir sözü yoxdur. Bu, valideyn muxtariyyətinin gələcək fərdin hüquq və maraqları ilə balanslaşdırılmasında etik problemlər yaradır.
Şəxsiyyət və Fərdilik: Müəyyən xüsusiyyətlərə çox üstünlük verilərsə, genetik dəyişikliklər potensial olaraq müxtəlifliyin və fərdiliyin itirilməsinə səbəb ola bilər. Müəyyən genetik xüsusiyyətlərin vurğulanması unikallığın və fərdi şəxsiyyətlərin əhəmiyyətini nəzərdən qaçıra bilər.
İnsanlığa uzunmüddətli təsirlər: Geniş yayılmış gen mühəndisliyinin insan növünə uzunmüddətli təsirləri qeyri-müəyyəndir. İnsan genomunu pozduqca, insan təkamülünün gedişatına təsir edən və gələcək nəsillər üçün gözlənilməz nəticələrə səbəb ola biləcək geri dönməz dəyişikliklər ola bilər.
Germline Redaktə: Cücərmə xəttinin redaktə edilməsi (genetik material gələcək nəsillərə ötürülür) mürəkkəb etik problemlər yaradır. Yalnız müalicə olunan fərdlərə təsir edən somatik hüceyrə redaktəsindən fərqli olaraq, cücərmə xəttinin redaktəsi gələcək nəsillərin genetik irsini dəyişdirərək, razılıq və başqalarının adından bu cür seçim etmək “haqqı” ilə bağlı narahatlıqları artırır.
Əqli Mülkiyyət və Kommersiyalaşdırma: Gen mühəndisliyi texnologiyaları daha çox yayıldıqca, əqli mülkiyyət və kommersiyalaşma ilə bağlı narahatlıqlar yaranır. Patentlər və genetik modifikasiyalara eksklüziv hüquqlar potensial həyat qurtaran müalicələrə çıxışı məhdudlaşdıra və elmi tərəqqiyə mane ola bilər.
Heyvanlarda və Bitkilərdə Gen Redaktəsi: Heyvanların və bitkilərin gen mühəndisliyində də etik dilemmalar yaranır. Heyvanların rifahı, ətraf mühitə təsiri və ekosistemlərin potensial pozulması ilə bağlı suallar həll edilməlidir.
Bu etik dilemmaların həlli alimlərin, siyasətçilərin, etika mütəxəssislərinin və ictimaiyyətin iştirakı ilə düşünülmüş, şəffaf və əhatəli müzakirələr tələb edir. Elmi tərəqqinin təşviqi ilə insan dəyərləri və ləyaqətinin qorunması arasında tarazlığın yaradılması gen mühəndisliyi çağında məsuliyyətlə hərəkət etmək üçün vacibdir.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
