Dilin necə yarandığına dair qəti bir açıqlama olmasa da, bir neçə nəzəriyyə onun təkamülünü və inkişafını izah etməyə çalışır.
Dilqabağı Ünsiyyət: Tam inkişaf etmiş dilin yaranmasından əvvəl ilk insanlar, ehtimal ki, jestlər, üz ifadələri və səslərin birləşməsindən istifadə edərək ünsiyyət qururlar. Qeyri-insani primatlar da oxşar ünsiyyət formaları ilə məşğul olurlar ki, bu da dilin bu sələflərinin təkamül tariximizdə dərin köklərə malik olduğunu göstərir.
Protodil: Protodil fərziyyəsi onu deməyə əsas verir ki, “protodil” olaraq adlandırılan dilin erkən forması bu gün bildiyimiz müasir dillərdən əvvəl mövcud olmuşdur. Bu protodil daha az mürəkkəb olardı, mürəkkəb qrammatika və sintaksisdən məhrum idi, lakin yenə də ibtidai ünsiyyətə imkan verirdi.
Sintaksisin yaranması: Dilin təkamülündə mühüm addımlardan biri sözlərin mənalı cümlələrə düzülməsini tənzimləyən qaydalara istinad edən sintaksisin inkişafı olmuşdur. Bu, insanlara daha mürəkkəb fikirləri ifadə etməyə və daha dəqiqliklə ünsiyyət qurmağa imkan verərdi.
Mədəni ötürülmə: Dil, çox güman ki, mədəni ötürmə yolu ilə inkişaf etmişdir, ilk insanlar linqvistik bilik və bacarıqları bir nəsildən digərinə ötürmüşlər. Bu ötürmə zamanla dilin tədricən təkmilləşməsinə və genişlənməsinə imkan verərdi.
Beynin təkamülü: Dilin inkişafı insan beyninin təkamülü ilə sıx bağlıdır. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Broca sahəsi və Wernicke bölgəsi kimi spesifik beyin bölgələri dilin işlənməsi və istehsalında həlledici rol oynayır. Beynin quruluşu və funksiyasındakı dəyişikliklər bildiyimiz dilin yaranmasına kömək edə bilər.
Simvolizm və Mücərrəd Düşüncə: Dil insanlara mücərrəd anlayışları, duyğuları və inancları çatdırmağa imkan verdi, mədəniyyətin və ictimai strukturların böyüməsini asanlaşdırdı. Simvollardan istifadə etmək bacarığının və mücərrəd təfəkkürün dilin inkişafında həlledici rol oynadığı düşünülür.
Sosial əməkdaşlıq: Dil yüksək sosial fenomendir və onun təkamülü, ehtimal ki, əməkdaşlıq və sosial qarşılıqlı əlaqə kontekstində baş vermişdir. Effektiv ünsiyyət qrup dinamikasını, əməkdaşlığı və problemləri həll etmək bacarıqlarını təkmilləşdirərək təkamül üstünlüyü təmin edərdi.
Mədəni və Ətraf Mühitə Təsirlər: Müxtəlif coğrafi bölgələrdəki müxtəlif insan qrupları mədəni və ətraf mühitin təsirlərinə görə unikal dillər inkişaf etdirə bilər. Dil hər bir cəmiyyətin ehtiyaclarına uyğunlaşacaq və bu gün müşahidə olunan geniş dil müxtəlifliyinə gətirib çıxaracaqdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, dilin necə təkamül etdiyinin dəqiq təfərrüatları qeyri-müəyyən olaraq qalır, çünki uzaq keçmişdən məhdud birbaşa sübutlar mövcuddur. Dilin təkamülünün öyrənilməsi çox vaxt müqayisəli dilçiliyə, arxeoloji sübutlara və müasir koqnitiv elmdən gələn fikirlərə əsaslanır.
Bütövlükdə, dilin təkamülü insan idrakını, mədəniyyətini və sosial qarşılıqlı əlaqələrini dərindən formalaşdıran mürəkkəb və mərhələli bir proses idi. Bu, dilçilik və təkamül biologiyası sahələrində davam edən araşdırma və müzakirə mövzusu olaraq qalır.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti