Mədəni İrs: Dillər mədəniyyətin şəxsiyyətinin əsas hissəsidir. Dil yox olanda çox vaxt onunla bərabər özünəməxsus mədəni dünyagörüşü, tarixi və həyat tərzi də yox olur. Dilləri qorumaq bəşər mədəniyyətinin zəngin qobelenini qoruyub saxlamağa kömək edir.
İdeyaların biomüxtəlifliyi: Bioloji müxtəliflik ekosistemlər üçün həlledici əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi, dil müxtəlifliyi də fikir mübadiləsi və insan biliklərinin inkişafı üçün vacibdir. Fərqli dillər özünəməxsus düşüncə, problem həll etmə və dünyanı dərk etmə üsullarını kodlaşdırır. Dili itirmək bu fərqli perspektivlərə çıxışı itirmək deməkdir.
Sosial Kimlik: Dil şəxsi və qrup şəxsiyyətinin mühüm komponentidir. Dil yox olduqda, bu dildə danışan cəmiyyətin şəxsiyyətinin itirilməsinə səbəb ola bilər. Bunun dərin psixoloji və sosial nəticələri ola bilər.
Linqvistik İnsan Hüquqları: Dil müxtəlifliyi öz dilindən istifadə etmək hüququnu və öz dilində təhsil hüququnu ehtiva edən linqvistik insan hüquqlarının bir hissəsidir. Bu hüquqlara olan təhdidlər sosial və siyasi marginallaşmaya səbəb ola bilər.
Ənənəvi Biliyin Qorunması: Bir çox yerli və yerli icmalar ətraf mühit, kənd təsərrüfatı, tibb və s. haqqında dəyərli ənənəvi biliklərə malikdir. Bu bilik çox vaxt xüsusi dillərdə şifahi ənənələr vasitəsilə ötürülür. Bu dillər təhlükə altında olduqda, ənənəvi biliklərin qorunması risk altındadır.
İqtisadi və Sosial Faydalar: Dil müxtəlifliyi iqtisadi və sosial faydalar gətirə bilər. Məsələn, yerli dillərin qorunub saxlanması davamlı turizm, mədəniyyət sənayesi və icma inkişafına dəstək ola bilər.
Dil eroziyası: Dil təhlükələri müxtəlif mənbələrdən, o cümlədən qloballaşma, əsas dillərin üstünlüyü və azlıqların dillərindən istifadəyə mane olan hökumət siyasətlərindən qaynaqlana bilər. Bu amillər linqvistik aşınmaya və nəticədə dil itkisinə səbəb ola bilər.
Nəsli kəsilməkdə olan dillər: UNESCO-nun Təhlükədə olan Dünya Dilləri Atlası dilləri “həssas”dan “kritik təhlükə altında olan” və “sönmüş” dillərə qədər müxtəlif təhlükə səviyyələrinə ayırır. Bu təsnifat dil təhdidləri haqqında məlumatlılığı artırmağa kömək edir və qorunma səylərini istiqamətləndirir.
Dil təhlükələrini aradan qaldırmaq və dil müxtəlifliyini təşviq etmək üçün müxtəlif strategiyalardan istifadə edilə bilər:
Dilin Canlandırılması: Dil təhsili, sənədləşdirmə və mədəni proqramlar vasitəsilə nəsli kəsilməkdə olan dilləri canlandırmaq üçün səylər göstərilə bilər.
İkidilli Təhsil: Uşaqların həm öz ana dilində, həm də üstünlük təşkil edən milli dildə tədris edildiyi ikidilli təhsilin dəstəklənməsi dilləri qoruyub saxlamaqla yanaşı, daha geniş təhsil imkanlarına çıxışı təmin edə bilər.
Qanunvericilik və Siyasətlər: Hökumətlər linqvistik hüquqları qoruyan və dilin qorunması səyləri üçün resurslar təmin edən siyasətlər qəbul edə bilər.
İcmanın İştirakı: İcmaların dilin qorunması təşəbbüslərinə cəlb edilməsi çox vacibdir. İcmalar çox vaxt öz dillərini qoruyub saxlamaqda ən böyük marağa malikdirlər və dəyərli bilik və səylər göstərə bilərlər.
Texnologiya: Rəqəmsal alətlər və resurslar dilin qorunmasına, o cümlədən rəqəmsal lüğətlərin, arxivlərin və dil öyrənmə proqramlarının yaradılmasına kömək edə bilər.
Beynəlxalq əməkdaşlıq: Qlobal miqyasda hökumətlər, QHT-lər, linqvistik tədqiqatçılar və yerli icmalar arasında əməkdaşlıq dil təhlükələrini həll etmək üçün resursların və təcrübənin birləşdirilməsinə kömək edə bilər.
Dil müxtəlifliyinin qorunması mürəkkəb və davamlı bir səydir, lakin bu, insan mədəniyyətlərinin və biliklərinin zənginliyini və müxtəlifliyini qorumaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Bu, dünyamızda dillərin əhəmiyyətini qəbul edən çoxşaxəli yanaşma tələb edir.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
