Ətraf mühitin çirkləndiricisi orqanizmin daxilinə keçə bilmirsə, o zaman onun üçün təhlükə yaratmır. Lakin, bir çox ksenobiotiklər daxili mühitə düşdükdə, toxumalarda toplanmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Orqanizmin abiotik fazadan (su, torpaq, hava) və qidadan (trofik ötürülmə) toksikantları çıxararaq toplaması prosesi bioakkumulyasiya adlanır. Bioakkumulyasiyanın nəticəsi orqanizmin özü üçün olduğu kimi, bu bioloji növü qida kimi istifadə edən orqanizmlər üçün də öldürücü təsirə malik olur.
Su mühiti birləşmələrin bioakkumulyasiyası üçün ən əlverişli şəraitdir. Burada çox böyük miqdarda suyu özündən buraxaraq filtrasiya edən milyonlarla su orqanizmləri yaşayırlar. Hidrobiontlar bəzən suda olduğundan da min dəfələrlə böyük qatılıqda maddələri toplayırlar.
Ekotoksikantların bioakkumulyasiyaya meylliliyi bir sıra faktorlardan asılıdır. Maddənin orqanizmdə toplanması son nəticədə, onun ətraf mühitdə miqdarı ilə təyin edilir. Belə ki, sinil turşusu zəhərli birləşmə olmasına baxmayaraq, bir çox mütəxəsislərin fikrincə yüksək uçuculuq qabiliyyətinə görə potensial təhlükəli ekopolyutant sayılmır. Lakin, indiyə qədər tam olaraq sübut olunmayaıb ki, sianidlərin böyük miqdarda istifadə olunduğu qızıl çıxaran mədənlərin yaxınlığında yaşayan insanlarda bir çox növ xəstəliklər, qadınlarda hamiləliyin pozulması bu maddənin xroniki təsiri ilə bağlı deyil.
Maddə orqanizmə daxil olduqdan sonra onların taleyi toksikokinetik proseslərlə müəyyən olunur. Bioakkumulyasiya qabiliyyətinə ən çox malik olan orqanizmdə yavaş metabolizmə uğrayan, yağların həll olduğu maddələrdir. Piy toxumaları bir qayda olaraq, ksenobiotiklərin uzun müddətli depolaşdığı yerdir. Belə ki, uzun illərdən sonra ABŞ-da vyetnam müharibəsi veteranlarının piy toxumalarının biopsiyasında və qan plazmasında TXDD-nin yüksək qatılığı aşkar edilmişdir. Lakin bir çox lipofil maddələr torpaqda və suda çökən müxtəlif hissəciklərin səthində sorbsiyaya meylli olduğu üçün onların bioəlverişliliyi azalır. Məsələn, benzpirenin humin turşusu ilə sorbsiyası, toksikantın balıq toxumaları tərəfindən bioakkumulyasiyasını 3 dəfə azaldır. Suda aşağı miqdarda asılı hissəciklərin olduğu su hövzələrindəki balıqlar, yüksək miqdarda asılı hissəciklərin olduğu evtrofik hövzələrin balıqlarına nisbətən daha çox DDT akkumulyasiya edir.
Orqanizmdə metabolizmə uğrayan maddə, onların fiziki-kimyəvi xassələrindən asılı olaraq az miqdarda toplanırlar. Ksenobiotiklərin bioakkumulyasiya faktoru qiymətlərinin növlərarası müxtəlifliyi bir çox hallarda onların metabolizminin növ xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur.
Bioakkumulyasiya təkcə xroniki deyil, kəskin toksiki effektlərin də əsasında durur. Belə ki, böyük miqdarda maddənin toplandığı piyin tez itirilməsi, toksikantın qana daxil olmasına səbəb olur. Heyvanlarda piy toxumalarının mobilizasiyası bəzi hallarda çoxalma dövrünə təsadüf edir. Ekoloji əlverişsiz rayonlarda bu hal heyvanların cinsi yetişkənlik dövrünə çatdıqları zaman kütləvi şəkildə məhv olması ilə müşahidə olunur. Davamlı pollyutantlar həmçinin quşlarda və balıqlarda yumurta sarısı, məməlilərdə südlə birlikdə nəslə ötürülə bilər. Bu zaman nəsildə valideynlərdə olmayan effektlərin inkişafı müşahidə oluna bilər.
Kimyəvi maddə qida zənciri ilə qurban orqanizmlərdən konsument orqanizmlərə keçə bilər. Yüksək lipofil maddələr üçün bu yerdəyişmə hər bir sonrakı orqanizm – qida zənciri həlqəsi üçün onların toxumalarında toksikantın qatılığının artması ilə müşayiət oluna bilər. Bu fenomen biomaqnifikasiya adlanır.
Nigar Həziyeva
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
