Elm inkişaf etdikcə, gen mühəndisliyinin imkanları getdikcə daha inandırıcı olur və onlarla birlikdə həm perspektivli irəliləyişlər, həm də dərin etik problemlər meydana çıxır. Genetik mühəndisliyin əsas etik dilemmalarından bəziləri bunlardır:
Bərabərsizlik və Sosial Bölünmə: Genetik təkmilləşdirmələr potensial olaraq bu cür texnologiyaları ödəyə bilənlər və bacarmayanlar arasında uçurumun genişlənməsinə səbəb ola bilər. Bu, mövcud sosial bərabərsizlikləri şiddətləndirə, yalnız varlıların üstün xüsusiyyətlərə çıxış əldə edə bildiyi bir dünya yarada bilər və bu, bölünmüş cəmiyyətə gətirib çıxara bilər.
Dizayner körpələri və muxtariyyət: Genetik mühəndislik valideynlərə uşaqları üçün fiziki görünüş, zəka və ya atletizm kimi xüsusi xüsusiyyətləri seçməyə imkan verə bilər. Bu, bəziləri üçün cəlbedici görünsə də, valideyn müstəqilliyi, uşağın açıq gələcəyə hüququ və insan həyatının istismarı və ya əmtəələşdirilməsi potensialı ilə bağlı suallar doğurur.
Gözlənilməz nəticələr: Genetik dəyişikliklər fərdlərə və gələcək nəsillərə gözlənilməz təsirlər göstərə bilər. Bu gözlənilməz nəticələr, dəyişdirilmiş şəxslərin və onların övladlarının sağlamlığı və rifahı üçün risklər yaradaraq çox gec görünə bilər.
Genetik Müxtəlifliyin itirilməsi: Genetik mühəndislik vasitəsilə müəyyən arzu olunan xüsusiyyətlərin vurğulanması genetik müxtəlifliyin azalmasına gətirib çıxara bilər ki, bu da insan əhalisini müəyyən xəstəliklərə və ya ətraf mühitdəki dəyişikliklərə daha həssas edir.
Tanrının Oynaması və Etik Sərhədlər: Bəziləri iddia edir ki, genetik mühəndisliyi bizim təbiəti dərk etməyimizi çətinləşdirir və insanın rüşeym xəttini dəyişdirmək (irsi dəyişikliklər) “Tanrı oynamaq” və təkamülün təbii gedişatını dəyişdirmək barədə narahatlıq doğurur.
Razılıq və məlumatlı qərarların qəbulu: Genetik mühəndislik daha təkmilləşdikcə, məlumatlı razılığın və qərarların qəbulunun təmin edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fərdlər genetik quruluşları ilə bağlı qərar qəbul etməzdən əvvəl potensial riskləri və faydaları tam başa düşməlidirlər.
Potensial sui-istifadə: Genetik mühəndislikdən hərbi və ya istismar məqsədləri üçün genetik cəhətdən gücləndirilmiş fərdlərin yaradılması kimi çirkin məqsədlər üçün sui-istifadə edilə bilər və bu, ayrı-seçkiliyin yeni formasına səbəb ola bilər.
Ətraf Mühitə Uzunmüddətli Təsir: Genetik cəhətdən dəyişdirilmiş orqanizmlərin ətraf mühitə buraxılması ekosistemlər və biomüxtəliflik üçün gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər.
Nəsli kəsilmiş növlərin canlandırılması: Genetik mühəndislik vasitəsilə nəsli kəsilmiş növlərin dirildilməsi perspektivi mövcud ekosistemlərə təsiri və təbii nizama müdaxilənin mənəvi nəticələri ilə bağlı etik suallar doğurur.
Post-Humanizm və Kimlik: Genetik təkmilləşdirmələr insan və maşın arasındakı sərhədləri bulandırdıqca, insan olmağın nə demək olduğu və insan şəxsiyyətinin qorunması ilə bağlı suallar yaranır.
Bu etik dilemmaların həlli möhkəm ictimai müzakirə, tənzimləyici çərçivələr və beynəlxalq əməkdaşlıq tələb edir. Elmi tərəqqi və etik mülahizələr arasında tarazlığın yaradılması gen mühəndisliyinin bəşəriyyətə fayda verməsi və onun potensial risklərini və mənfi nəticələrini minimuma endirməsi üçün vacibdir. İctimai rəy, şəffaflıq və inklüzivlik gen mühəndisliyi texnologiyalarının etik istiqamətinin formalaşmasında əsas rol oynayır.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
