Asılılıq, mənfi nəticələrə baxmayaraq, fərdin narkotik, alkoqol, qumar və ya hətta oyun və ya alış-veriş kimi müəyyən davranışlar kimi mükafatlandırıcı stimulla məcburi şəkildə məşğul olduğu xroniki və təkrarlanan bir vəziyyətə aiddir.
Asılılıq müxtəlif maddələr və ya fəaliyyətləri əhatə edə bilsə də, əsas neyrobioloji mexanizmlər oxşardır. Bir neçə beyin bölgələri və neyrotransmitter sistemləri asılılıq davranışlarının inkişafı və saxlanmasında mühüm rol oynayır. Bəzi əsas aspektləri araşdıraq:
Mükafat dövrəsi: Beynin mükafat sxemi, ilk növbədə ventral tegmental sahəni (VTA), nüvə akumbenslərini və prefrontal korteksi əhatə edir, asılılığın mərkəzidir. Bu bölgələr həzz almaq və mükafatlara səbəb olan davranışları gücləndirmək üçün məsuliyyət daşıyırlar. Asılılıq yaradan maddələrə və ya fəaliyyətlərə məruz qaldıqda, bu beyin bölgələri intensiv şəkildə aktivləşir və davranışı təkrarlamaq üçün güclü bir motivasiya yaradır.
Nörotransmitterlər: Dopamin beynin mükafat sistemində mühüm rol oynayan bir nörotransmitterdir. O, mükafatlandırıcı stimullara cavab olaraq buraxılır və davranış və xoş təcrübə arasında əlaqəni gücləndirir. Məsələn, sui-istifadə edən dərmanlar, dopaminin həddindən artıq sərbəst buraxılmasına, beynin mükafat sistemini doldurmasına və eyforik təsirə səbəb ola bilər.
Neyroplastiklik: Beyin inanılmaz dərəcədə uyğunlaşır və təcrübələrə cavab olaraq strukturunu və funksiyasını dəyişə bilər. Asılılıq yaradan maddələrə və ya davranışlara təkrar məruz qalma beyin dövranında uzunmüddətli dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu nevroplastiklik təbii mükafatlara qarşı həssaslığın azalması və asılılıq yaradan maddə və ya davranışa qarşı həssaslığın artması ilə nəticələnə bilər.
Tolerantlıq və çəkilmə: Maddənin davamlı istifadəsi ilə beyin tolerantlıq inkişaf etdirə bilər, yəni zaman keçdikcə eyni miqdarda maddənin təsiri azalır və fərdlərin istifadəsini artırmağa səbəb olur. Əlavə olaraq, maddə mövcud olmadıqda, çəkilmə simptomları baş verə bilər ki, bu da insanı yenidən maddə axtarmağa və istifadə etməyə sövq edir.
Stress və Emosiyaların Tənzimlənməsi: Xroniki narkotik istifadəsi beynin stress və emosiya tənzimləmə sistemlərinə də təsir edə bilər. Fərdlər stress, narahatlıq və ya mənfi duyğuların öhdəsindən gəlmək üçün maddələrə müraciət edə bilərlər. Zaman keçdikcə, bu maddə emosional narahatlığın aradan qaldırılması ilə əlaqəli olduğu üçün asılılıq davranışlarını daha da gücləndirə bilər.
Genetika və Ətraf Mühit: Asılılığın inkişafında həm genetik, həm də ətraf mühit faktorları mühüm rol oynayır. Bəzi insanlar genetik olaraq asılılığa daha çox meylli ola bilər, həmyaşıdların təsiri və ya maddələrə erkən məruz qalma kimi ətraf mühit amilləri də kömək edə bilər.
Asılılığın nevrologiyasını başa düşmək müalicə və qarşısının alınması üçün əhəmiyyətli təsirlərə malikdir. Koqnitiv-davranışçı terapiya, motivasion müsahibə və dərmanla müalicə kimi yanaşmalar beynin mükafat dövrəsini hədəf almağı və fərdlərə daha sağlam mübarizə mexanizmlərini inkişaf etdirməyə kömək etməyi hədəfləyir.
Asılılığın mürəkkəb bir vəziyyət olduğunu qəbul etmək vacibdir və effektiv müalicə çox vaxt fərdin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış yanaşmaların birləşməsini tələb edir. Bundan əlavə, asılılığa şəfqətlə yanaşmaq və onu tibbi vəziyyət kimi tanımaq stiqmanı azaltmağa və insanları kömək istəməyə təşviq edə bilər.
Asiman Xəlili
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
