Orta Asiya çöllərindən köçəri və döyüşçü xalq olan monqollar bir sıra hərbi yürüşlər keçirdilər və nəticədə tarixdə ən böyük quru imperiyalarından biri yarandı.
1162-ci ildə Temuçin kimi doğulan Çingiz xan siyasi ittifaqlar və hərbi işğallar vasitəsilə müxtəlif monqol tayfa və qəbilələrini birləşdirdi. 1206-cı ildə Böyük Xan elan edildi və Monqol İmperatorluğunu qurdu. Çingiz xanın rəhbərliyi altında monqollar ekspansionist kampaniyalarına başladılar.
Monqol istilaları öz sürəti, qəddarlığı və effektivliyi ilə seçilirdi. Monqol döyüşçüləri böyük əraziləri fəth etməyə imkan verən üstün taktika və strategiyalardan istifadə edərək yüksək bacarıqlı atlı və oxatan idilər. Onlar əsir götürülmüş xalqları öz ordusuna daxil edərək, onların hərbi gücünü artırdılar.
Monqolların ilk əsas hədəfi Qərbi Xia İmperiyası (indiki Çinin şimal-qərbi) idi. 1209-cu ildə onlar Syaya qarşı kampaniyaya başladılar və nəticədə onun Monqol İmperatorluğunun işğalı və assimilyasiyası ilə nəticələndi. Xia kampaniyasından sonra monqollar diqqətlərini Şimali Çindəki Cin sülaləsinə çevirdilər. İllərlə davam edən müharibələrdən sonra 1234-cü ildə Cin sülaləsi devrildi və monqollar Çində paytaxtı Xanbalıq (indiki Pekin) olan Yuan sülaləsini qurdular.
Monqol istilaları Xvarəzm İmperiyasına (Orta Asiya və Fars), Gürcüstan Krallığına və Yaxın Şərqin İslam xilafətlərinə qarşı yürüşlərlə qərbə doğru davam etdi. 1258-ci ildə monqollar Abbasi xilafətinin paytaxtı Bağdadı ələ keçirdilər, nəticədə xilafət dağıldı və İslamın Qızıl Dövrü başa çatdı.
Monqollar Avropaya da yayılaraq rus knyazlıqlarına, Polşaya, Macarıstana və digər bölgələrə hücumlar təşkil etdilər. Lakin onların irəliləməsi 1260-cı ildə Misir Məmlükləri tərəfindən Ayn Cəlut döyüşündə dayandırıldı və bölgədə gələcək monqol fəthlərinin qarşısını aldı.
Çingiz xan 1227-ci ildə vəfat etdi, lakin Monqol İmperiyası oğulları və nəvələri də daxil olmaqla, onun varisləri altında genişlənməyə davam etdi. Çinin fəthini tamamlayan və Yuan sülaləsini quran Xubilay xanın dövründə imperiya ən böyük həddinə çatdı. Lakin 1294-cü ildə Xubilay xanın ölümündən sonra daxili çəkişmələr, inzibati çətinliklər və fəth edilmiş xalqların müqaviməti səbəbindən Monqol İmperiyası tənəzzülə uğramağa başladı.
Monqol istilaları onların fəth etdikləri bölgələrə böyük təsir göstərmişdir. Onlar Şərq və Qərb arasında mədəni və iqtisadi mübadiləni asanlaşdıran İpək Yolu kimi tanınan geniş ticarət yolları şəbəkəsi yaratdılar. Monqollar həmçinin dini tolerantlığı təbliğ edir, ideya və texnologiyaların axınını təşviq edirdilər.
Bütövlükdə, 13-cü əsrdə monqol istilası Avrasiyanın siyasi, sosial və mədəni mənzərəsini yenidən formalaşdıraraq, fəth etdikləri bölgələrdə qalıcı bir miras buraxdı.
Aris Məmmədov
Vətən Naminə Mətbuat Xidməti
